رانندگی جزو پرکاربرد ترین اموری است که انسان ها به صورت مستمر آن را انجام می دهند. علم ارگونومی با هدف بهبود موقعبت و شرایط برای انسان، در صدد آن است که نیازهای جسمی و روانی انسان را کاهش دهد و از خسارات مادی و معنوی جلوگیری کند. رانندگی نیز از این قاعده مستثنی نیست.
ارگونومی چیست؟
اصطلاح ارگونومی برگرفته از دو کلمه یونانی ERGO به معنای کار و NOMUS به معنای قانون است و اشاره به قوانینی دارد که در محیط های اطراف ما برای راحتی و آسایش بیشتر در زندگی اجرا می شوند.
ارگونومی سعی دارد ابزارها و محیط را با توجه به توانایی های جسمی، محدودیت‌ها و علایق انسان‌ها طراحی کرده و به جای متناسب سازی انسان با محیط، محیط و شرایط را به گونه‌ای طراحی کند که افراد در مناسب ترین وضعیت ممکن قرار داشته باشند.
از علم ارگونومی در طراحی و ساخت ابزارها، ماشین‌آلات و سیستم‌های تولیدی از ساده تا پیچیده و … استفاده می‌شود. به این نحو که وضعیت صحیح قرار‌گرفتن بدن و حرکات انسان حین انجام کار و حتی شرایط فیزیکی مناسب از جمله جریان هوا، ارتعاشات، سروصدا، گردو غبار و… را مورد توجه قرار می دهد و نکات و الزامات خاصی را القا می کند.
اتومبیل هم از این قاعده مستثنی نیست. زیرا افراد بسیاری به صورت مستمر از آن استفاده می کنند که در صدر این افراد، رانندگان ماشین های سنگین جاده ای هستند که کابین وسیله نقلیه آن ها، خانه ی اول آن ها محسوب می شود.
حوزه های درگیر در علم ارگونومی
ارگونومی از ۴ حوزه برای بیان الزامات خود استفاده می کند که عبارتند از:
- روانشناسی مهندسی: در این حوزه، پردازش اطلاعات در ارتباط با کار مورد بررسی قرار می گیرد.
- علوم بیولوژیکی: در این حوزه، حرکت اندام‌ها و اعمال نیرو در قسمت‌های مختلف بدن تحلیل شده و با کمک معادلات به‌دست آمده، می‌توان الگوها و ابعاد مناسب را برای طراحی با هدف کاهش فشار بر بدن به‌دست آورد.
- فیزیولوژی: در این حوزه، مفهوم خستگی، بررسی کارهای پویا و ایستا و میزان استراحت مورد توجه قرار می گیرد.
- آنتروپومتری: در این حوزه، به سنجش ابعاد فیزیکی بدن و کاربرد این ابعاد و اندازه‌ها به منظور اصلاح شرایط می پردازد
موضوع مهم در خصوص محاسبات آنتروپومتری آن است که ابعاد و اندازه بدن مربوط است که خود این موضوع به ویژگی های جمعیتی هر منطقه بستگی دارد که متاسفانه در ایران، متاسفانه ابعاد و اندازه های تایید شده ای برای مردم کشورمان در دسترس نیست و به همین علت، کارشناسان ارگونومی با توجه به شباهت نژادی میان نژادهای ایرانی و آلمانی، داده‌های آنتروپومتریک آلمانی را مد نظر قرار می‌دهند.
ارگونومی در طراحی خودرو
همان طور که بیان شد، علم ارگونومی برای ایجاد یک رابطه مهندسی و حساب شده بین انسان و محیط اطراف وی به وجود آمده است. در واقع این علم به منظور افزایش آسایش، راحتی و افزایش بهره‌وری از فضا و موقعیت موجود کارایی دارد. امروزه خودروها جزو پرکاربرد ترین وسیله و محیط درگیر با جوامع انسانی هستند که رعایت اصول ارگونومی در صنعت خودروسازی را به جزء لاینفک فرآیند طراحی تبدیل کرده است.
نقش ارگونومی در دنیای خودرو‌های سنگین و تجاری ، به مراتب از خودرو‌های سواری و سبک پر رنگ تر است. در یک خودرو سنگین، راننده زمان بسیار بیشتری را نسبت به راننده یک خودرو سواری خودرو خودیش سپری می‌کند که می‌توان گفت کابین خودرو او نقش خانه اول و نه دوم را برای وی بازی می‌کند.
از طرفی اگر یک خودرو سنگین، نتواند آرامش و آسایش لازم را برای راننده خود تامین کند، می‌تواند زمینه ساز یک فاجعه باشد. خواب آلودگی اکثر رانندگان این خودروها که منجر به آسیب رساندن به خود و دیگران می شود.
جدا از رعایت نکردن قوانین راهنمایی و رانندگی در خصوص سقف رعایت ساعت رانندگی در روز، می‌تواند از ناراحتی و عدم تامین آسایش لازم برای کاپیتان خود باشد. به همین دلیل لازم است که اصول زیر در طراحی وسایل نقلیه در نظر گرفته شوند:
صندلی راننده
- صندلی راننده باید به صورت کاملا مجزا طراحی شود. زیرا مشخصات کاربری صندلی راننده با سایر سرنشینان تفاوت دارد.
- صندلی به گونه ای طراحی شود که برای هر راننده ای با هر ابعاد بدنی، جهت دسترسی موثر روی کنترل ها و دیدن نمایشگرها قابل تنظیم باشد.
- سطح تماس پشتی صندلی باید متناسب با انحنای کمر راننده باشد که هنگام چرخش خودرو برای راننده مشکلی ایجاد نشود و در ضمن خستگی کمر کمتر بشود.
- صندلی راننده باید دارای تنظیمات کامل برای انطباق بیشتر بدن باشد به خصوص برای رانندگان وسیله سنگین که مدت بیشتری در پشت فرمان قرار دارند که همین عامل اهمیت راحتی و جلوگیری از خستگی برای وی را در درجه بالایی قرار می‌دهد.
- صندلی باید به گونه ای طراحی شود که خطر انحراف و حواس پرتی راننده را کمتر کند و بتواند به جزئیات مانند تابلوها و آلارم های هشدار‌دهنده در حوزه دید خود توجه کند. مثلا صندلی راننده و محیط داشبورد و پشت آمپر‌ها باید به نحوی در ارتباط کاملی باهم باشند که راننده دچار حواس پرتی نشود.
طراحی داخلی
همان طور که گفته شد، کابین یک خودرو سنگین، برای راننده‌اش در نقش خانه اول اوست. به همین منظور همیشه سعی مهندسان در کمپانی‌های مختلف به دست آوردن بیشترین تناسب بین کارایی، راحتی و رفاه و ایمنی کابین این خودرو‌هاست.
- به طور مثال داشبورد کشنده‌ای چون ایویکو یوروتک به شکل کاملا تخت بوده و دارای انحنا به سمت راننده نیست که نه تنها کارکرد سیستم تهویه را دچار مشکل می‌کند، بلکه کنترل های مورد نیاز راننده نیز دور از دسترس وی است.
- یا کشنده‌ای مثل رنو پرمیوم دارای یک داشبورد با شیب انتهایی زیاد به سمت پایین است. این مشکل باعث افتادن اشیای کوچک و حتی خودکار و دفترچه پشت داشبورد و چسبیدن به شیشه جلویی می‌شود که به همین شکل می‌تواند در کثیفی این قسمت نیز اثر بزرگی داشته باشد.
- یا اگر به پالانی موتور اکثر کشنده های چینی مثل هوو و فراز نگاه کنیم، فضای بغل پا برای سرنشین و راننده بسیار کم است.
در بخش طراحی اتاق کامیون، فاکتور مهم دیگری که باید مد نظر قرار بگیرد، بخش تزئینات و نحوه مبلمان اتاق کامیون است. انتخاب تودوزی از بین انواع رنگ‌ها و جنس‌ها به خاطر اهمیت بالای راحتی راننده حائز اهمیت است.
فضای سرنشین کناری
- فضای سرنشین بهتر است اندازه‌های بدن یک سرنشین نسبتا درشت هیکل در نظر گرفته شود.
- باید فضای بین صندلی سرنشین و پالانی موتور تا حد ممکن باز باشد تا سرنشین از این نظر مشکلی نداشته باشد.
- می‌توان در کنار تنظیمات کامل صندلی برای سرنشین، امکاناتی مثل قابلیت چرخش برای صحبت راحت تر با راننده، میز و کشوی بغل دستی، زیرپایی برای جلوگیری از خستگی و… را نیز در طراحی ها در نظر گرفت.
ارگونومی برای رانندگان
عدم رعایت ارگونومی باعث آسیب دیدگی مفصل و عضله در درازمدت همراه خواهد بود!
کارشناسان بسیاری به این جمله معتقدند که حتی پژوهش ها و تحقیقات نیز آن را اثبات کرده است.
در سال ۲۰۰۶ پژوهشی انجام شد که نشان می‌دهد تقریباً نیمی از رانندگان کشور انگلستان از آسیب های رانندگی تکراری (RDI) رنج می برند. این اصطلاح توسط متخصصان برای آسیب دیدگی های ناشی از وضعیت بدنی نامطلوب در حین رانندگی کردن به کار می‌رود.
در این پژوهش ۵ مشکل RDI شامل گرفتگی پا (در ۸۱ درصد از پاسخ دهندگان این پرسشنامه)، درد کمر (۷۴%)، درد پهلو (۷۴%) و سردرد و خستگی چشم (۷۳%) مشخص شدند. بر اساس این مطالعه در حدود ۲ میلیون راننده انگلیسی فقط پس از ۱۵ دقیقه رانندگی کردن دچار این مشکلات شدند.
دلایل اصلی صدمه دیدن در داخل خودرو عبارتند از:
- نشستن برای مدت زمان طولانی
- وضعیت نادرست بدن در هنگام نشستن
- وضعیت بدنی نامطلوب
- پیچیدن و چرخیدن غیر اصولی
- کشش برای دسترسی به قسمت جلو یا عقب خودرو
- بلند کردن اجسام به صورت دستی برای گذاشتن درون وسیله نقلیه و خارج کردن از آن
- وضعیت بدنی نامطلوب هنگام دسترسی به صندوق عقب
- ارتعاش سطح جاده
که این علل، درد و سوزن سوزن شدن، خشکی عضلات و انعطاف ناپذیری بدن پس از سفر، درد گردن یا درد شانه ها، کمردرد مزمن، کاهش سلامت ستون فقرات، فرسایش دیسک های ستون فقرات (دیسک کمر) و … را به همراه دارد.
بنابراین لازم است که رانندگان عزیز به قوانین ارگونومی زیر پایبند باشند و به آن ها عمل کنند که برخی از آنها نام برده شده اند (موارد زیر، نقل قولی از سایت www.helloclinic.ir است):
- نشستن راحت
- بهیبود بخشیدن دید
- تنظیم فرمان
- حفاظت از گردن
- وضعیت بدن شما در هنگام رانندگی
- ورزش دادن عضلات
- استراحت منظم
- خارج شدن درست از وسیله نقلیه
- نکات بارگیری و تخلیه
نشستن راحت
- صندلی وسیله نقلیه باید از لگن و ران های شما پهن تر باشد تا از پاهای شما به خوبی پشتیبانی کند.
- موادی که صندلی از آن ساخته شده است را در نظر بگیرید. صندلی ساخته شده از روکش چرم می‌توانند لغزنده باشند و منجر به خمیده شدن بدن شوند. صندلی پارچه ای برای رانندگی راحت، مناسب تر از همه است.
- یک صندلی خوب و مناسب باید به قدری پر شده باشد که انتقال لرزش های جاده به بدن را محدود کند. قرار گرفتن در معرض ارتعاشات در یک سفر طولانی می‌تواند منجر به خستگی و در دراز مدت منجر به آسیب دیدگی های جدی‌تر شود.
- صندلی قابل تنظیم است؛ به نحوی آن را تنظیم کنید که داشبورد اتومبیل خود را به راحتی ببینید و همچنین دید واضحی از جاده داشته باشید. صندلی خود را آنقدر بالا نکشید که سر شما تقریباً با سقف تماس داشته باشد زیرا این وضعیت می‌تواند در صورت برخورد، به جمجمه شما ضربه وارد کند.
- پشتی صندلی باید تا ارتفاع شانه با بدن شما تماس داشته باشد. صندلی که به درستی قرار گرفته باشد، باید از تمام طول کمر شما پشتیبانی کند.
- صندلی را بیش از حد جمع نکنید؛ زیرا امکان دارد مجبور شوید سر و گردن خود را به سمت جلو بکشید.
بهبود بخشیدن دید
- آینه وسط و آینه های بغل را به گونه‌ای تنظیم کنید که بتوانید بدون فشار آوردن به گردن یا پیچ دادن بدن خود، از آنها استفاده کنید.
- همیشه شیشه های اتومبیل را تمیز نگه دارید تا از ایجاد نقاط کورغیرضروری جلوگیری کنید.
تنظیم فرمان اتومبیل
- فرمان اتومبیل را به نحوی تنظیم کنید که بتوانید دست های خود را بدون کشش روی آن قرار دهید.
- اطمینان حاصل کنید که فرمان در نزدیکی پاها و زانوها قرار نمی گیرد زیرا این امر می‌تواند مانع حرکت شما هنگام کار کردن با پدال ها شود.
حفاظت از گردن
- پشتی مهارکننده سر را به نحوی قرار دهید که قسمت بالایی آن با قسمت بالایی گوش شما هم سطح باشد. این امر به ویژه برای جلوگیری از آسیب دیدگی های ناشی از ضربات شلاقی در صورت برخورد از عقب ( که رایج‌ترین نوع برخورد در تصادفات است) بسیار مهم است.
وضعیت بدن شما در هنگام رانندگی
- شانه‌های خود را ریلکس کرده و آرنج های خود را نزدیک به بدن قرار دهید.
- هنگام رانندگی به وضعیت بدن خود دقت کنید؛ عضلات را شل کرده و سر خود را در حالت صاف قرار دهید.
- هر وضعیتی حتی یک وضعیت بسیار مناسب، می‌تواند پس از گذشت مدت زمان طولانی ناراحت کننده باشد؛ بنابراین سعی کنید در طول سفر وضعیت خود را تغییر دهید و از ثابت نگه داشتن عضلات خود برای مدت زمان طولانی خودداری کنید.
ورزش دادن عضلات
- هنگامی که پشت چراغ قرمز توقف می‌کنید یا در ترافیک گیر می‌افتید، سعی کنید با ورزش دادن عضلات تنش ها را از بین ببرید. این ورزش ها می‌تواند شامل چرخاندن شانه ها و به عقب بردن آن ها و نرمش دادن گردن به جهت های مختلف باشد. هنگام انجام این تمرینات، نفس عمیق بکشید اما چشم از خیابان بر ندارید.
استراحت منظم
- حداقل هر دو ساعت یک بار به مدت ۱۵ دقیقه اتومبیل را کنار بزنید و استراحت کنید. در طول استراحت از اتومبیل خارج شوید و پاهای خود را کشش دهید.
- از اتومبیل خود فقط برای رانندگی استفاده کنید. آن را به دفتر کار خود تبدیل نکنید. انجام امورات کاغذی و کارکردن با لپ‌تاپ در هنگام نشستن در وسیله نقلیه، باعث می‌شود به سمت جلو خم شده و قوز کنید. در این حالت وضعیت بدنی شما خراب شده و در نتیجه دچار کمردرد می‌شوید.
- هرگزهنگام رانندگی از تلفن همراه استفاده نکنید؛ انجام این کار نه تنها غیر قانونی و خطرناک است، بلکه گرفتن تلفن همراه بین گوش و شانه باعث می‌شود شانه و گردن خود را در وضعیت بدی نگه دارید.
- اگر قصد استفاده از تلفن همراه با هندزفری را دارید، حتما آن را در موقعیتی قرار دهید که برای برداشتن آن احتیاجی به خم شدن و کشیدن ستون فقرات و چرخاندن آن نباشد.
خارج شدن درست از وسیله نقلیه
- کمربند ایمنی خود را باز کنید و اطمینان حاصل کنید که کاملاً جمع شده باشد؛ زیرا می‌تواند حرکت شما را محدود کند.
- صندلی خود را کاملاً به سمت عقب بکشید.
- تمام بدن خود را به سمت در برگردانید و پاهای خود را از روی یکدیگر رد کنید.
- پاها را روی زمین قرار داده و آن ها را به عرض شانه های خود باز کنید.
- برای ایستادن، سر و شانه های خود را به سمت جلو متمایل کنید و در صورت لزوم برای پشتیبانی، چهارچوب در اتومبیل را نگه دارید.
- هنگام ترک اتومبیل بدن خود را نپیچانید.
نکات بارگیری و تخلیه
- هنگام بارگیری وتخلیه وسیله نقلیه خود مراقب باشید.
- برداشتن اجسام و حمل وسایل پس از رانندگی و زمانی که عضلات شما خسته هستند و رباط های شما دچار کشیدگی شده اند، احمال آسیب دیدگی را بیشتر می‌کند. قبل از اقدام کردن برای بلند کردن یا حمل اجسام، چند دقیقه برای استراحت کردن اختصاص دهید.
- قبل از بلند کردن اجسام، کمر خود را آماده کنید. در حالت ایستاده قرار بگیرید و دستان خود را روی قسمت کوچکتر کمر قرار داده و به آرامی چند بار به سمت عقب و جلو خم و راست شوید.
- هنگام خم شدن به داخل وسیله نقلیه خود، زانوهای خود را خم کنید، نه کمر را.
- از چرخاندن بدن خود اجتناب کنید؛ برای چرخیدن از تمام بدن خود استفاده کنید.
- بارهای بسیار سنگین را جابجا نکنید؛ در صورت لزوم چندین بار برای برداشتن و انتقال بارها رفت و آمد کنید.
- اجسام را نزدیک بدن خود نگه داشته و حمل کنید.
- برای بلند کردن اجسام سنگین از افراد دیگری کمک بگیرید.
- اگر می‌خواهید چیزی را از صندلی عقب بردارید همیشه با استفاده از در عقب آن را بردارید. هرگز سعی نکنید از صندلی جلو به چیزی دسترسی پیدا کنید.
- هرچیزی که به داخل وسیله نقلیه خود می‌برید مانند کیف یا کت، باید در صندوق عقب خودرو قرار داشته باشد نه روی صندلی بغل یا صندلی عقب. این امر باعث می‌شود برای برداشتن وسایل خود به عقب خم نشده یا کمر خود را پیچ ندهید و البته از پرتاب شدن وسایل به سمت جلو جلوگیری می‌کند.
- بطری های نوشیدنی را در کیسه های عقب صندلی یا نگهدارنده بطری نوشیدنی قرار دهید تا جا به جا نشده و نریزند و شما را وادار به عکس العمل ناگهانی نکنند.
نتیجه گیری
با شناخت علم ارگونومی و قوانین آن، باید به آن ها عمل کنیم که به خودمان آسیب نرسد و عامل تصادف و خسارت های دیگران نباشیم بنابراین اجرای نکات زیر برای هر راننده ای واجب است:
راننده ها باید اصول درست نشستن پشت فرمان را رعایت کنند تا دچار درد های گردنی و درد در ناحیه شانه‌ها نشوند.
رانندگی با نشستن طولانی‌مدت در یک وضعیت، موجب ایجاد اختلال در سیستم گردش خون می‌شود، بنابراین توصیه می‌شود بعد از دو تا سه ساعت رانندگی به مدت ۱۰ تا ۱۵ دقیقه نرمش‌های کششی انجام گیرد تا گردش خون، حالت طبیعی پیدا کند.( فراهم کردن امکان استفاده از غذای سالم و بهداشتی و همچنین امکانات فضا و وسایل ورزشی در توقفگاه ها و پایانه ها از دیگر اقداماتی است که باید انجام شود.)
رانندگان باید زمانی برای ورزش و تحرک و فعالیت فیزیکی در نظربگیرند و غذاهای چرب و پرکالری مصرف نکنند و مراقب تغذیه خودشان باشند.
چون رانندگان در حالت نشسته کار می‌کنند و امکان راه رفتن و تحرک کمی دارند، این حالت در طولانی مدت ممکن است موجب ایجاد چاقی و اضافه وزن در آن ها شود و احتمال ابتلا به مشکلات و بیماری های قلبی و عروقی را بیشتر کند.
گاهی نیز راننده ها روی صندلی خودرو تغییراتی انجام می‌دهند. این تغییرات اگر طبق اصول صحیح انجام نشود موجب ایجاد کمردرد و آسیب های ستون فقرات می‌شود.
انجام کارهایی مانند تعویض تایر، بلند کردن و حمل اسباب و وسایل سنگین خودروی سنگین ممکن است موجب ایجاد آسیب به خصوص در ستون فقرات راننده شود. بنابراین رانندگان باید اصول صحیح حمل بار را یاد گرفته و با رعایت آن از این آسیب‌ها پیشگیری کنند.
رانندگان گاهی مجبورند به دلیل محدودیت های ترافیکی و قوانین جاده ای، شب هنگام رانندگی کنند و همین کار موجب کاهش تمرکزشان شود.
پُر بار باشید
سامانه اعلام بار باریار
